- O 72,5% do alumnado en Ciencias da Saúde son mulleres, pero só representan o 31,1% nos estudos de doutoramento en Enxeñaría e Arquitectura.
- A sobrecarga de coidados é unha das principais barreiras para a carreira científica das mulleres.
- Só un sistema científico que recoñeza a realidade das mulleres poderá aproveitar todo o seu talento.
Conciliación, coidados e ciencia: unha ecuación pendente
A ciencia, ese espazo que se presume obxectivo e racional, segue arrastrando desigualdades estructurais que afectan especialmente ás mulleres. Unha das máis persistentes é a dificultade para conciliar a vida persoal e os coidados coa carreira investigadora. Este problema, lonxe de ser anecdótico, está documentado e cuantificado no último informe Científicas en cifras 2025, que ofrece unha radiografía nítida das barreiras que impiden a moitas mulleres avanzar na súa traxectoria científica.
A carreira investigadora é esixente, longa e, moitas veces, precaria. Os contratos temporais, a mobilidade obrigatoria e a competitividade polas axudas converten a estabilidade nun luxo. Neste contexto, as responsabilidades de coidado —que a sociedade segue depositando maioritariamente nas mulleres— convértense nun lastre silencioso pero poderoso. A tubaxe rota ("leaky pipeline"), que describe a perda progresiva de mulleres nas diferentes etapas da carreira científica, segue moi presente.
Segundo o informe, no curso 2023-2024, as mulleres representaban o 57% do alumnado de grao e o 56,4% do alumnado de máster. Con todo, esta porcentaxe cae ao 50,2% nos estudos de doutoramento, e afúndese ata o 31,1% nos programas de doutoramento en Enxeñaría e Arquitectura. Este descenso evidencia un abandono silencioso, que moitas veces ten que ver coa imposibilidade de compaxinar a ciencia cun proxecto vital que inclúe a maternidade ou o coidado de persoas dependentes.
O peso invisible dos coidados
Un dos aspectos máis reveladores do informe é a inclusión de enquisas a persoal investigador. Nelas, as mulleres sinalan de forma reiterada a sobrecarga de coidados como unha das principais barreiras á súa carreira. Mentres tanto, a percepción masculina destas dificultades é significativamente menor, o que apunta á existencia dunha fenda de xénero tamén na comprensión da desigualdade.
Así, o 45,3% das persoas matriculadas en doutoramento maiores de 40 anos son mulleres, unha cifra inferior á súa representación global, o que podería estar relacionado cunha entrada máis temperá pero tamén cunha maior taxa de abandono. Os datos tamén mostran que nas áreas máis feminizadas, como Ciencias da Saúde, a presenza feminina é maior (ata o 73,8% en máster), pero isto non se traduce necesariamente en postos de liderado nin en mellores condicións laborais.
En moitos casos, a chegada da maternidade supón unha redución na produción científica das mulleres, así como unha menor participación en proxectos competitivos ou estadías no estranxeiro. Isto impacta directamente en aspectos clave da carreira científica, como o acceso a prazas estables, sexan estas de profesorado universitario ou de persoal investigador permanente.
A sobrecarga de tarefas domésticas e de coidados —non recoñecidas como traballo— limita a capacidade das mulleres para competir en igualdade. Mentres elas tentan equilibrar horarios imposibles, publicacións e solicitudes de financiamento, moitos dos seus compañeiros contan cunha maior dispoñibilidade temporal que lles permite avanzar máis rápido na carreira.
Fendas na ciencia: vocacións e representación
O desequilibrio comeza cedo. A elección de estudos xa amosa fortes diferenzas: mentres que o 72,5% do alumnado de grao en Ciencias da Saúde son mulleres, só o 28,1% están en Enxeñaría e Arquitectura. A situación repítese nos másters e nos estudos de doutoramento, o que reflicte un patrón estrutural. Mesmo dentro das áreas STEM (Ciencia, Tecnoloxía, Enxeñaría e Matemáticas), a distribución non é homoxénea: Biomedicina (79,8%), Bioquímica (70,5%) ou Biotecnoloxía (62,9%) teñen forte presenza feminina, fronte á enxeñaría informática ou do automóbil, onde as mulleres apenas representan o 11,8% e o 5,6%, respectivamente.
Este fenómeno está vinculado tamén á falta de referentes. A literatura científica e divulgativa pode xogar aquí un papel clave. A presenza de científicas nos libros de texto e nos espazos públicos de coñecemento segue sendo escasa, perpetuando a idea de que a ciencia é cousa de homes.
Medidas e políticas públicas para unha igualdade real
Nos últimos anos, avanzouse na lexislación e nas políticas de igualdade. A reforma da Lei da Ciencia en 2022 e a nova Lei Orgánica do Sistema Universitario (2023) introducen medidas para combater o acoso, favorecer a igualdade real e mellorar a conciliación. Porén, como sinala a propia Ministra de Ciencia, Diana Morant, “as barreiras, aínda que máis invisibles, persisten”.
Un bo exemplo son os plans de igualdade nas universidades e organismos públicos de investigación. Aínda que case todos contan con unidades de igualdade, moitas carecen dos recursos humanos e orzamentarios necesarios. Ademais, a súa influencia na toma de decisións é desigual e, en moitos casos, simbólica.
Entre as medidas para facilitar a conciliación da vida persoal e profesional no ámbito científico destacan:
- A consideración dos períodos de baixa por maternidade nas convocatorias de proxectos de investigación:
- A posibilidade de interromper contratos posdoutorais por coidado de fillos/as.
- A creación de unidades de igualdade nos centros de investigación e universidades.
Estas accións de conciliación, como as reducións de xornada ou permisos, seguen recaendo maioritariamente nas mulleres, perpetuando o ciclo de penalización.
Galicia: políticas pioneiras para unha ciencia máis igualitaria
A través de diversas iniciativas, a Xunta de Galicia está a implementar políticas que buscan eliminar as barreiras estruturais que dificultan a plena participación das mulleres na ciencia.
A Lei Ánxeles Alvariño (Lei 13/2021), aprobada por unanimidade no Parlamento de Galicia, establece medidas concretas para garantir a igualdade real entre mulleres e homes no ámbito universitario e da investigación. Entre as súas disposicións destaca a obrigatoriedade de incorporar mecanismos correctores nas convocatorias públicas de I+D+i, de xeito que o tempo dedicado ao coidado de fillos e fillas non supoña unha discriminación nos procesos de avaliación. Ademais, a lei insta ás universidades e centros de investigación a contar con protocolos para a detección precoz da violencia de xénero e a formación do persoal en materia de igualdade. Tamén se garante o acceso ao ensino superior e á investigación a mulleres con diversidade funcional.
Complementando esta lexislación, o III Programa Muller e Ciencia 2022-2025, impulsado pola Consellería de Promoción do Emprego e Igualdade, conta cun orzamento histórico de 44,7 millóns de euros. Este programa estrutúrase en catro eixes prioritarios:
- Visibilidade: Dar visibilidade ao traballo das mulleres na ciencia e tecnoloxía, combatendo estereotipos de xénero e promovendo referentes femininas para inspirar ás novas xeracións.
- Igualdade no acceso e promoción: Fomentar a igualdade real no acceso e promoción da carreira científica, apoiando as vocacións científicas das nenas e mozas, e promovendo sistemas de avaliación libres de sesgos de xénero.
- Igualdade nas institucións e empresas: Impulsar medidas específicas para integrar o principio de igualdade de oportunidades nas entidades e empresas do sistema galego de ciencia, tecnoloxía e innovación.
- Monitoreo e avaliación: Vixiar a situación das mulleres nestes ámbitos para contar con información actualizada que sirva de base para futuras actuacións.
Grazas a este programa, prevese que unhas 600 mulleres se incorporen ao ámbito investigador e que unhas 30 accedan a postos de carácter directivo. Ademais, o programa establece como obxectivo incrementar en cinco puntos o porcentaxe actual de mulleres entre o persoal docente e investigador, pasando do 42% ao 47%, e aumentar en tres puntos a proporción de mulleres catedráticas, ata acadar o 27%.
No ámbito da conciliación, a Xunta de Galicia promove diversas medidas para facilitar a compatibilidade da vida laboral, familiar e persoal. A través de servizos de apoio e infraestruturas, foméntase a creación de modelos de flexibilidade no contorno de traballo. Tamén se impulsan acordos coas entidades locais para promover medidas municipais de conciliación e se apoian iniciativas como os Bancos de Tempo, que permiten a troca de servizos entre persoas para facilitar a xestión do tempo.
Estas políticas integradas reflicten un compromiso firme por parte de Galicia para construír un sistema científico máis inclusivo e equitativo, onde o talento das mulleres poida desenvolverse plenamente sen atopar obstáculos derivados de roles de xénero ou responsabilidades de coidado.
Cara unha ciencia máis equitativa e sostible
Fronte a este panorama e para construír un sistema científico verdadeiramente inclusivo e sostible, resulta imprescindible incorporar a perspectiva de xénero nas políticas de investigación, deseñando estruturas que permitan ás mulleres avanzar sen ter que escoller entre a carreira e a vida familiar. Un modelo que non penalice quen decide maternar, coidar ou simplemente non vivir para o traballo. Que valore o tempo persoal como parte da produtividade. Que recoñeza que a diversidade de experiencias enriquece a investigación.
Para avanzar, cómpre transformar a cultura científica, repensar os criterios de excelencia e fomentar a corresponsabilidade nos fogares e nos centros de traballo. Isto require cambios profundos coma recoñecer os tempos de coidado como parte da vida laboral, introducir criterios de avaliación máis xustos e garantir prazas estables en momentos clave da carreira. É necesario tamén que os homes se impliquen activamente na loita pola igualdade, asumindo que esta non é unha batalla das mulleres, senón unha tarefa colectiva para construír unha sociedade máis xusta. Só así será posible que a ciencia galega —e a ciencia en xeral— poida aproveitar todo o seu talento, sen que a conciliación sexa un luxo ao alcance duns poucos.
A conciliación non pode seguir sendo un privilexio, senón un dereito. E a ciencia, se quere ser verdadeiramente universal e transformadora, debe abrir espazo para todas as voces, tamén as que coidan.
